Пари за портали во изборна кампања – не се знае кој пишува, ама се знае кој плаќа

Од вкупно 150 интернет портали кои добиле државни пари за рекламирање на партиските коалиции за парламентарните избори во мај годинава, дури 40 немаат импресум, што значи дека имаат нејасно и нетранспарентно сопствеништво, покажува најновото истражување што го спроведе Мета.мк.

Импресумот најчесто содржи податоци за името на фирмата на која е регистриран порталот, седиштето, контактот, името на главниот и одговорен уредник и тимот на редакцијата. Сето ова би требало да се прави со цел граѓаните да знаат од кого се информираат, а секако би требало да биде важно и при изборот на партиските коалиции, кога ги даваат државните пари на медиумите за да ги истакнат своите предизборни платформи.

Мета.мк во првото истражување веќе ја објави листата на топ 20 портали кои добиле најмногу пари на изборите – во најголем дел, станува збор за портали со голема читаност и транспарентно сопствеништво.

Во второто истражување ја објавуваме базата на податоци со сите 150 интернет портали кои добиле државни пари од парламентарните избори, заедно со податоците за тоа која коалиција дала пари на секој од нив поединечно.

Напоменуваме дека во случајов станува збор само за пари добиени од парламентарните (не и од претседателските избори) и дека еден интернет портал може да добие најмногу 15 илјади евра од еден учесник на изборите.

На порталите, партиите односно коалициите, само за парламентарните избори, како што претходно објавивме, потрошени биле 811 илјади евра буџетски пари.

Да се отвори веб-портал е прилично лесно – потребно е само да се купи домејн и да почне да се полни страницата со содржини, за чиј квалитет не може да се гарантира. Истражувањето на Мета.мк покажува дека исто така е прилично лесно да се добијат државни пари од партиските коалиции, дотолку повеќе ако се знае дека не постои контрола и надзор врз нивното трошење и доколку се искористи една „финта“ – наместо еден, да се отворат неколку портали.

Друштвото за производство, трговија и услуги ММ МЕДИА ДВА ДООЕЛ Делчево е фирма чиј административен контакт е Марио Милчевски. На негово име се води интернет порталот Актуелно денес, кој добил речиси 2.000 евра буџетски пари преку коалциите – од коалицијата на ВМРО-ДПМНЕ добил 976 евра за парламентарните избори, исто колку и од коалицијата предводена од СДСМ. Според Македонската академска истражувачка мрежа (Марнет), веб-порталот е отворен на 17.02.2024 година, a текстовите се објавувани до август годинава, односно два месеца по завршувањето на изборите. Оттогаш, периодично се објавува само по некоја кратка вест.

Но, тука не завршуваат ангажманите на делчевската фирма. На ММ МЕДИА ДВА ДООЕЛ е регистриран и порталот Информаторплус, каде што првиот текст е објавен во февруари годинава, а последниот во мај годинава. Иако под логото на порталот пишува „Први дознајте за случувањата во Македонија и Светот“, за случувањата во Македонија и светот читателите дознаваат само 4 месеци, и тоа токму во предизборната кампања. Информаторплус за кампањата за парламентарните избори од коалицијата Твоја Македонија добил 976 евра, а од „Твоја Македонија“ 894 евра. Делчевската компанија стои и зад порталот Поглед.мк, единствениот портал кој сè уште е во функција. На овој портал од коалицијата предводена од ВМРО-ДПМНЕ легнале 3.972 евра, а од коалицијата предводена од СДСМ – 1.301 евра.

Трите портали, од кои два функционирале само краток период, вкупно од парламентарните избори добиле повеќе од 9 илјади евра пари на граѓаните.

Во изјава за Мета.мк, основачот на трите портали, Марио Милчевски вели дека не станува збор за формирање портали пред избори, туку дека се работи на промена на дизајнот на веб-страниците.

„Се работи на промена на дизајнот на двете страници, а кога се проверува дизајн, јас немам пристап до порталите, не можам да ставам нови содржини. Поглед.мк си работи веќе долго време, а само на Фејсбук страницата имаме 130 илјади следбеници“, ни изјави Милчевски во телефонски разговор.

По извесно време тој повторно нè контактираше, велејќи дека интернет порталот Актуелно денес работи, но најновите содржини не биле ставани на почетната страница, па затоа изгледало дека страницата не е во функција. По нашата повторна проверка, увидовме дека  почетната страница е сменета веднаш по нашиот телефонски разговор на 16 октомври 2024 година, и поставени се неколку нови содржини со истиот датум.

Нешто слично е и со порталите Ускана и Пологу – двата изгледаат сосема идентично, освен бојата на самата веб-страница (едната е сина, а другата црвена), се објавуваат и истите текстови, а имаат и ист сопственик од Тетово. Двата портала добиле по 976 евра од коалицијата предводена од ДУИ.

Сличен случај откри и Радио Слободна Европа со истражувањето „Портали за фалење на ДУИ и оцрнување на неистомисленици“ кое ја покажа поврзаноста на десет портали под капа на една фирма, а половина од овие портали, како што објави Призма, вршеле оркестрирана хајка против претседателката на највисокиот Врховен суд, Беса Адеми и против нивните неистомисленици – тогашната опозиција Вреди (Влен).

Медиумските проверки утврдија дека порталите имаат иста сопственичка – Иљириана Бајрами, сопруга на Кујтим Бајрами, тогашен шеф на кабинетот на директорот на Државна лотарија, Перпарим Бајрами. По пишувањата на РСЕ, фирмата „Инфините солутионс“ ја промени сопственоста.

Дел од овие портали имаат добиено пари за парламентарните избори и тоа само од една коалиција – онаа предводена од ДУИ. Интернет порталот Редаксиа добива 6.000 евра од Европски фронт, додека Индекс речиси 15.000 евра. Порталот Политико добива исто така 6.000 евра од истата коалиција, Опинион 8.250 евра, исто колку и Досја. Ова практично значи дека повеќе од 40 илјади евра пари од буџетот легнале на сметките на интернет портали кои се или биле под капа на една фирма.

Требаат построги правила за финансирањето на кампањите за да се избегнат злоупотреби

Нашето истражување покажува дека дел од интернет порталите добиле пари од различни коалиции за изборите, но одредени портали добиле пари за кампањата само од една коалиција. Такви се на пример ТВ Клан, Тетовасот, Опинион.мк, Досја.мк, Билд (кои добиле државни средства преку Европски фронт, предводен од ДУИ), Актуале.мк, Стругалајм.мк, Фол.мк (преку ВЛЕН), Република, Експрес, Курир, Вечер, Мквести.мк, Скопско Ехо, Нетпрес, Лидер (преку коалицијата предводена од ВМРО-ДПМНЕ), Дерби, Центар, Независен, Либертас (преку коалицијата предводена од СДСМ).

Оттаму, неизбежно произлегува и прашањето дали и колку слевањето пари во онлајн медиумите од само едни коалиции или политички субјекти може да влијае врз непристрасно известување?

Законски, онлајн медиумите поднесуваат извештаи по завршувањето на изборите до Државната изборна комисија (ДИК) и други релевантни институции согласно Изборниот законик. Но, за разлика од телевизиите каде има строги правила за квантитативни (колку минути во еден час) и квалитативни мерења на политички содржини, такви правила за онлајн медиумите во пракса не постојат. Ова дозволува одредени портали да емитуваат платени содржини само од една политичка партија, со што се нарушува политичкиот баланс. Исто така, има случаи каде што партиите се огласуваат на портали кои се создаваат непосредно пред изборите или портали кои не се информативни или пак се регистрирани во странство. Ова покажува дека моменталното законско решение е подложно на злоупотреба и дека доколку нема политичка волја да се укине овој концепт, тогаш неопходни се построги правила за финансирањето на кампањите со цел избегнување на злоупотреба, вели Драган Секуловски, извршен директор на Здружението на новинари на Македонија (ЗНМ).

Она што исто така паѓа в очи кога станува збор за интернет порталите на чија сметка легнале државни пари од учесниците на парламентарните избори е дека поголемиот број портали кои објавуваат содржини на албански јазик немаат импресум, односно исклучок се оние кои имаат. Па така, импресум не може да се најде на Лајмпрес, Индекс.мк, Телеграфи, Актуале, Редаксиа, Газета, Мкденес, Дервени, Кепенци, Газетамакс, Охрид1 и многу други – дури 40, што е речиси една третина од сите интернет портали кои добиле пари за платено политичко рекламирање за парламентарните избори.

Како за пример, интернет порталот Пакомент.инфо е еден од оние кои добиле 820 евра од коалицијата „За европска Македонија“ за парламентарните избори во мај годинава. Овој веб портал нема МК домејн, нема импресум, а на алатката „Whois“, може да се види дека истиот е регистриран на 15 февруари годинава, но сопствеништвото е скриено. Последниот објавен текст на овој портал е објавен во мај годинава, пред одржувањето на парламентарните избори.

Во Промедиа (каде се прикажуваат оние онлајн медиуми кои ги исполнуваат облигаторните критериуми на Советот за етика во медиумите на Македонија – СЕММ) да бидат дел од регистарот на професионални онлајн медиуми) може да членуваат онлајн-медиуми кои меѓу другото, ги исполнуваат следните критериуми:

• Имаат МК домејн;
• Имаат наведено веродостоен импресум (име и презиме на главен, односно одговорен уредник, и состав на редакцијата), адреса и други неопходни податоци за контакт;
• Редовно објавуваат информативни содржини од јавен интерес;
• Имаат регистрирано деловно активно трговско друштво или деловно активно здружение на граѓани што не учествува на пазарот на комерцијалното и политичкото рекламирање и огласување;
• Транспарентно ги декларираат сопственоста и начинот на финансирање согласно со законите, а по барање на СЕММ и на Промедиа, презентираат и податоци неопходни за ажурирање на членството;
• Имаат најмалку двајца вработени во редакцијата, согласно со Законот за работни односи;
• Редовно објавуваат авторски содржини, со почитување на авторските права во согласност со законот;
• Имаат објавено ценовници за рекламирање;
• Ги почитуваат Кодексот на новинарите, Повелбата за етичко известување за избори и Статутот на СЕММ.

Овие услови, според истражувањето на Мета.мк, која изврши детален увид во сите 150 медиуми кои добиле државни пари преку коалициите на парламентарните избори, не се почитуваат од голем број медиуми, дваесетина интернет портали воопшто немаат МК домејн, со што практично е невозможно да се дознае нивното сопствеништво, а речиси една третина немаат импресум.

Тоа што и натаму, според Изборниот законик, парите за политичко рекламирање им се делат на интернет-портали без никакви критериуми, е сериозен проблем, за што медиумскиот невладин сектор и СЕММ имаат реагирано, но засега без промени во оваа пракса, вели Билјана Георгиевска, извршна директорка на Советот за етика во медиумите на Македонија.

Таа додава дека од гледна точка на Советот за етика во медиумите, логично е со пари од даночните обврзници да бидат платени оние медиуми што се одговорни кон јавноста, што ги почитуваат професионалните и етички стандарди во работата, што известуваат според одредбите во Кодексот на новинари на Македонија и Насоките за етичко известување на онлајн медиумите.

Зошто инаку граѓаните би плаќале онлајн портали што известуваат неточно, манипулативно, вршат пропаганда во полза на одредена политичка страна или странски фактори, поттикнува говор на омраза и не помагаат за демократизација и еманципација на општеството? Колку што можам да заклучам од информациите за тоа која партија каде има платено пари за политичко рекламирање за време на изборите во мај оваа година, токму тоаа се случи, со народни пари се финансирани и медиуми кои продуцираат немир меѓу гласачите, по политичка, етничка или друга основа, заземаат политичка страна и ја вршат „валканата“ работа на политичарите, додава Георгиевска.

Страницата не е пронајдена

Освен портали кои не исполнуваат минимални услови за транспарентно сопствеништво, Мета.мк пронајде и интернет портали на кои се рекламирале коалициите за време на изборите, а кои веќе не постојат.

Интернет порталот исток3.мк има добиено 683 евра државни пари од коалицијата За европска Македонија предводена од СДСМ. Ако сега се обидете да ја отворите оваа страница, ќе забележите дека истата повеќе не постои.

Постои единствено страница на Фејсбук со истото име, каде што до мај годинава, односно до парламентарните избори, се промовираат предизборните активности на СДСМ.

Слично е и со интернет порталот Прочитај.мк, кој од коалицијата предводена од СДСМ има добиено 748 евра, но веб-страницата не постои. Фејсбук страницата на Прочитај.мк, пак, била активна пред 6 години, односно до 2018 година, и истата е наменета за забавни содржини.

Не постои ниту веб страницата на Диаспорапресс.мк, каде што, според податоците од Државната изборна комисија, се слеале 2.000 евра од коалицијата ВЛЕН, а податоци за истата не можат да се најдат ниту на Марнет. Мета.мк ја пронајде единствено веб-страницата Диаспорапресс.дк, каде што евидентно е дека претежно се објавуваат информативни содржини за коалицијата ВЛЕН.

Зоран Трајчевски, директор на Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги (АВМУ) вели дека со проблемите од овој вид финансирање на интернет порталите треба да се позанимава обвинителството.

„АВМУ нема надлежност во делот на порталите, но има сериозен дел од порталите кои функционираат години наназад и ги почитуваат новинарските стандарди и тие не претставуваат никаков проблем и сосема е нормално политичките партии да ги користат нивните услуги за платено политичко рекламирање. Но, секоја година е пракса портали да се отвораат пред избори и да се затвораат после избори, голем дел се со исти сопственици или се портали кои се отвораат со повеќе јазични верзии за да можат да земат пари максимално согласно јазичната верзија. Државната изборна комисија е должна да ги исплати, но сметам дека кој ги отвора овие и со која цел ги отвора е работа на други органи, посебно на обвинителството да испита, бидејќи постојано од исти градови и исти лица се отвораат истите портали. Со ова, се нарушува медиумската слика на оние портали кои работата регуларно и ги почитуваат стандардите, а и ним на овој начин им се земаат парите“, вели Трајчевски.

Во недостиг од регулација, секој портал може да добие државни пари

За недостигот од надзор и контрола во оваа сфера, односно финансирањето на интернет порталите со државни пари, Мета.мк веќе пишуваше во првиот дел од истражувачкиот серијал. Бројни експерти се изјаснија дека недостигот од регулација во однос на државното финансирање на интернет порталите, носи можност за многу злоупотреби, но и за пристрасност во известувањето.

Татјана Димитровска, претседателка на Државната комисија за спречување на корупцијата (ДКСК) вели дека потребни се измени во Изборниот законик или пак сосема нов закон, во кој ќе биде регулирано и прашањето за рекламирањето на интернет порталите.

„Медиумското претставување во Изборниот законик не е регулирано, особено во делот на интернет порталите, бидејќи законот овозможува 25 проценти од средствата за платено политичко рекламирање од буџетот на државата да се користат за рекламирање преку електронските портали и печатените медиуми. Но, сведоци сме дека порталите се доминантно средство на рекламирање. Знаеме како преку ноќ, во отсуство на одредени критериуми за регистрирање нови електронски медиуми се создаваат голем број портали, што значи дека предизвик е 25 отсто од буџетот да биде искористен токму за ваков нерегулиран начин на рекламирање“, вели Димитровска и додава дека се залага за целосно укинување на платеното политичко рекламирање на државна сметка.

Истиот проблем околу интернет порталите и парите што ги добиваат за време на изборите се детектира и во истражувањето на Центарот за управување со промени (ЦУП).

„Изборниот законик дозволува буџетски средства да се даваат за платено политичко рекламирање на интернет портали, кои не се регулирани како медиуми со системската законска регулатива, односно Законот за медиуми. Тоа значи дека буџетски пари може да се доделуваат на „субјекти“ кои немаат впишано медиумска дејност во Централниот регистар, поради тоа што порталите не се форма на медиум кој е уреден со Законот за медиумите“.

Бидејќи врз интернет порталите не се применуваат одредбите од Законот за медиуми (кој пропишува почитување на минимум стандарди на квалитет, професионалност и пристојност), велат од ЦУП, преку нив може да се загрозува националната безбедност, да се поттикнува насилно уривање на уставниот поредок, да се повикува на оружена агресија и конфликт или да се поттикнува дискриминација, нетрпеливост и омраза, а сепак истите може да добиваат пари од буџетот на државата.

Електронските медиуми (портали) кои добиваат средства од буџетот за платено политичко рекламирање, немаат вработени со статус на новинари, ниту пак имаат обврска да вработат или ангажираат уредници, да имаат импресум, а немаат ниту експлицитна обврска да вршат исправка на неточни податоци, што значи дека истите може да бидат извор на лажни вести, говор на омраза или ревизионистички говор, а да добиваат средства од буџетот на државата, се вели во истражувањето.

Новиот Закон за медиуми беше изготвен во декември 2023 година од страна на домашни и меѓународни експерти и предаден до тогашното Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА).

Основните цели на предлог законот, во согласност со европските стандарди, беше формирање јавен регистар на онлајн медиуми со цел спречување или намалување на злоупотребите на овие медиуми од страна на политичките партии, подобрување на социоекономскиот статус на новинарите и медиумските работници преку воведување на контролни механизми, зголемување на транспарентноста во медиумската сопственост и поддршка за плурализмот во медиумите со цел да се заштити јавниот интерес.

Законот беше доставен до Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА) како главен корисник на оваа техничка помош од ЕУ во февруари оваа година, додека министер беше Азир Алиу, но тој не влезе во собраниска постапка.

„За да се спречи злоупотреба на јавни средства од страна на фантомски медиуми и да се избегне дезинформирање на граѓаните за изборниот процес, потребно е да се направат итни измени во Законот за медиуми за создавање регистар на онлајн медиумите во Македонија. За овие законски измени ЗНМ, ССНМ и СЕММ повеќе пати му имаат укажано на МИОА како надлежно министерство, но очигледно има недостаток од политичка волја за конструктивни законски решенија“, известија од Здружението на новинари на Македонија (ЗНМ), Советот за етика во медиумите на Македонија (СЕММ) и Самостојниот синдикат на новинари и медиумски работници (ССНМ), уште во март годинава.

Тие укажаа дека во рамките на проектот „ЕУ за слобода на изразување: усогласување на националното законодавство за медиуми со правото на ЕУ и европските медиумски стандарди“, поддржан од ЕУ, бил изготвен и предаден до МИОА новиот Закон за медиуми.

„Немањето на политичка волја за усвојување нов Закон за медиумите (што беше обврска до крајот на 2023) ќе се одрази негативно во однос на позицијата на Македонија на светските индекси за слободата на медиумите. Укажуваме дека усвојувањето на новиот Закон за медиумите во Собранието, а потоа и неговото спроведување ќе ја гарантира независноста на медиумите и правата на новинарите и ќе демонстрира дека и Собранието се ангажирани кон позитивни евро-интегративни процеси“, соопштија трите новинарски здруженија во март 2024 година.